સ્થિતપ્રજ્ઞના લક્ષણો
ભગવદ ગીતા માં "સ્થિતપ્રજ્ઞ"
નો અર્થ છે જેનું મન સંપૂર્ણ રીતે સ્થિર, શાંત અને જ્ઞાનમાં એકરૂપ છે. આ શબ્દનો ઉપયોગ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે અર્જુનને કર્યો છે જ્યારે તેમણે "યોગી
કેવો હોવો જોઈએ?" એવો
પ્રશ્ન કર્યો
છે.
સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષની વિશેષતાઓ:
1. વાસનાઓ પર વિજય – જેને ઇન્દ્રિયો અને મન પર સંપૂર્ણ કાબુ
હોય, જેને વિષયોમાં આકર્ષણ કે વેરભાવ ન હોય.
2. સુખ-દુઃખમાં સમતા – સુખ આવે કે દુઃખ, પ્રશંસા મળે કે અપમાન – દરેક સ્થિતિમાં જે સમાન મનથી રહે છે.
3. ક્રોધ અને લાલસા વિનાનું
મન – જેને કામ, ક્રોધ, લોભ જેવી માનસિક વિકૃતિઓ અસર કરતી નથી.
4. આત્મનિષ્ઠતા – જેને પોતાનું સુખ કે શાંતિ બહારની
વસ્તુઓમાં નહિ પણ પોતાના આત્મામાં મળે છે.
5. અડગ જ્ઞાન – જેને જ્ઞાનમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થઈ છે
અને જીવનના ઊંચા સત્યને સમજી લીધું છે.
સરળ ભાષામાં સમજાવીએ તો:
સ્થિતપ્રજ્ઞ એવો વ્યક્તિ છે, જે દુનિયાના ઊંચ-નીચ, સુખ-દુઃખ, લાભ-હાનિ, જન્મ-મરણ જેવી પરિસ્થિતિઓથી અશાંત થતો
નથી. તેનું મન હંમેશા શાંત રહે છે અને તે આત્મજ્ઞાનમાં
સ્થિર રહે છે.
જીવનમાં પ્રયોગ:
જો કોઈ વ્યક્તિની ટીકા થાય તો તે દુઃખી
ન થાય અને જો પ્રશંસા થાય તો ગર્વિત ન થાય – આ સ્થિતપ્રજ્ઞતાની નિશાની છે. જીવનમાં સમસ્યાઓ આવે ત્યારે ઘબરાશો
નહીં અને સુખ મળે ત્યારે મસ્ત ન થાઓ, પરંતુ સમતાથી સ્વીકારો – આ જ સ્થિતપ્રજ્ઞ જીવન છે.
અંતમાં કહી શકાય કે સ્થિતપ્રજ્ઞ એ એવો
યોગી છે જે પરિસ્થિતિઓના વાદળોમાં પણ પોતાના આત્મસૂર્યને અડગ પ્રકાશિત રાખે છે.
સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષના
લક્ષણો ભગવદ ગીતા ના અધ્યાય 2 (સાંખ્ય યોગ), શ્લોક 55–72 માં આવે છે.
શ્લોક 2.55
प्रजहाति
यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना
तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥
અર્થ:
ભગવાને કહ્યું – હે અર્જુન, જ્યારે મનમાં ઊપજતા બધા કામનાઓનો ત્યાગ
કરીને મનુષ્ય માત્ર આત્મામાં જ સંતોષ અનુભવતો બને છે, ત્યારે તેને સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે.
શ્લોક 2.56
दुःखेष्वनुद्विग्नमना:
सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः
स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥
અર્થ:
જે વ્યક્તિ દુઃખમાં વ્યાકુળ થતો નથી, સુખમાં આસક્ત થતો નથી, અને જેના રાગ, ભય અને ક્રોધ નષ્ટ થઈ ગયા છે – તે સ્થિરબુદ્ધિ (સ્થિતપ્રજ્ઞ) મુનિ
કહેવાય છે.
શ્લોક 2.57
यः
सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति
न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥
અર્થ:
જે વ્યક્તિને ક્યાંય મોહ નથી, અને જેને શુભ કે અશુભ કંઈ પ્રાપ્ત થાય
તો તે આનંદિત થતો નથી કે દ્વેષ રાખતો નથી – તેની પ્રજ્ઞા સ્થિર કહેવાય છે.
શ્લોક 2.70
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः
प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा
यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥
અર્થ:
જેમ સતત વહેતી નદીઓ પૂરા
ભરેલો સમુદ્રમાં
પ્રવેશે છે, એમ જ
બધી કામનાઓ જેમાં
સમાય જાય છે તે મનુષ્ય શાંતિને પ્રાપ્ત કરે છે; ઈચ્છાઓ પાછળ દોડનારો કદી શાંતિ પ્રાપ્ત
કરી શકતો નથી.
આ શ્લોકો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે
સ્થિતપ્રજ્ઞ પુરુષ એ એવો છે, જેનું
મન સુખ-દુઃખ, રાગ-દ્વેષ અને ઇચ્છાઓથી અસ્પર્શિત રહી
આત્મજ્ઞાનમાં સ્થિર રહે છે.